Znamy nazwiska bohaterów
Rozmowa z profesorem Krzysztofem Mikulskim, historykiem, prezesem Towarzystwa Miłośników Torunia
Rozmowa z profesorem Krzysztofem Mikulskim, historykiem, prezesem Towarzystwa Miłośników Torunia, które doprowadziło do odbudowy pomnika Poległych Żołnierzy Wojsk Balonowych w Toruniu
Wojska balonowe to nieznany szerzej epizod w międzywojennej historii Torunia i regionu. Jak trafili państwo na ich ślad?
O obecności wojsk balonowych w Toruniu do dzisiaj świadczy nazwa ulicy Balonowa. Same balony trafiły do Torunia jeszcze przed I wojną światową. W latach 1909-1911 przy tejże ulicy Balonowej wzniesiona została hala dla sterowców, o długości ponad 100 metrów. Po zakończeniu wojny i przejęciu Torunia przez wojsko polskie przeniesiono tutaj z Poznania III Grupę Aeronautyczną pod dowództwem porucznika Konstantego Rolicz-Kamieńskiego. Wiosną 1920 roku jednostka ta została przeformowana w batalion balonowy i skierowana na front wojny polsko-bolszewickiej. Po wojnie batalion balonowy powrócił do Torunia. Od 1924 roku był jedyną w Polsce taką formacją bojową. Podlegała mu jeszcze kompania balonów zaporowych w Jabłonnie pod Warszawą. Dzięki obecności baloniarzy Toruń stał się też miejscem stacjonowania znaczących sił polskiego lotnictwa wojskowego. Toruńscy baloniarze odnosili też znaczące sukcesy sportowe w rozgrywanych do dzisiaj międzynarodowych zawodach o Puchar Gordona-Benetta. Wygrywali w nich m.in. Antoni Janusz, Zbigniew Burzyński i Franciszek Hynek.
Świadomość funkcjonowania batalionu balonowego w Toruniu nie była może powszechna, ale wciąż kultywowana, chociażby przez potomków żołnierzy w nim służących i miłośników historii militarnej w mieście. Orędownikiem odbudowy pomnika był w Towarzystwie Miłośników Torunia redaktor Andrzej Szmak, dzięki którego zaangażowaniu inicjatywa ta uzyskała szerokie wsparcie społeczne i instytucjonalne.
Polegli baloniarze w mundurach, którym poświęcono toruński monument, zginęli podczas wojny bolszewickiej w 1920 roku. Kim byli? Jaką rolę odegrały w tej wojnie jednostki balonowe?
Bataliony balonowe używane były w wojnie polsko-bolszewickiej do koordynowania ognia artyleryjskiego i obserwacji ruchów wojsk nieprzyjaciela. Brały one udział w ofensywie kijowskiej w kwietniu 1920 roku. Po rozpoczęciu kontrofensywy bolszewickiej cztery bataliony balonowe zostały przeformowane w pieszy Pułk Aeronautyczny i włączone 24 lipca do obrony linii Bugu w pobliżu Mielnika i Sarnaków na Podlasiu. Mimo słabego uzbrojenia i niedostatecznie wyszkolonych żołnierzy pułk bronił swoich pozycji przez wiele dni, bez wsparcia artyleryjskiego. Dopiero 10 sierpnia został on wycofany do Warszawy i rozformowany. W walkach nad Bugiem zginęło dziewiętnastu 19 żołnierzy tej formacji. Uhonorowano ich trzema orderami Virtuti Militari i sześćdziesięcioma sześcioma Krzyżami Walecznych. Znamy nazwiska wszystkich poległych: podporucznik Bronisław Lubański, podporucznik Edward Sachs, podchorąży Stanisław Nossek, podchorąży Zygmunt Pągowski, kapral Jerzy Jackowski, starszy szeregowy Franciszek Adamski, starszy szeregowy Wacław Antkowiak oraz szeregowi Stanisław Błaszczyk, Sylwester Dróbka, Szymon Feigenblat, Jan Kostoj, Józef Krzyżanowski, Stanisław Majewski, Józef Robak, Józef Szafrański, Ignacy Tomaszewski, Tadeusz Wojciechowski, Władysław Żaba i Tomasz Żarski.
Ze zgromadzonych przez komitet organizacyjny odbudowy materiałów wynika, że miejsce w parku miejskim, w którym ulokowano pomnik, było w przedwojennym Toruniu eleganckie i tłumnie odwiedzane. Czy liczą państwo na podobny efekt?
Komitet Organizacyjny Odbudowy Pomnika – pod przewodnictwem redaktora Andrzeja Szmaka, z członkami Michałem Targowskim i Mariuszem Thomasem – zebrał pokaźny materiał dokumentujący obecność wojsk balonowych w Toruniu, a także informacje na temat samego pomnika, wzniesionego pierwotnie, na początku lat dwudziestych, przy ulicy Balonowej. Autorem pomnika był znany rzeźbiarz Michał Kamieński. (Był on autorem m.in. pomnika Ignacego Paderewskiego w Ogrodzie Saskim w Warszawie i warszawskiego pomnika-popiersia Napoleona Bonaparte, który powrócił na swoje miejsce na placu Powstańców Warszawy.) Druga wersja pomnika, znacznie dostojniejsza, została odsłonięta 6 maja 1937 roku w centralnym miejscu parku miejskiego [na Bydgoskim Przedmieściu]. Ze względu na urodę pomnika i centralne położenie skweru, na którym został wystawiony, miejsce to było bardzo tłumnie odwiedzane przez torunian. Pomnik został zniszczony przez Niemców jesienią 1939 roku. Liczymy na to, że odnowiony postument i jego otoczenie staną się na nowo miejscem tłumnych wycieczek mieszkańców Torunia. Pomnik stanie na oryginalnym fundamencie przedwojennego monumentu, czyli dokładnie w tym samym miejscu.
Za inicjatywą odbudowy pomnika i jej realizacją stoją konkretne osoby i instytucje.
Raz jeszcze muszę, zaraz na wstępie, wymienić redaktora Andrzeja Szmaka, którego aktywności zawdzięczamy powodzenie naszego przedsięwzięcia. Wspomagali go w tych działaniach członkowie powołanego w grudniu 2017 komitetu organizacyjnego: Michał Targowski i Mariusz Thomas. Odbudowę wsparły finansowo samorząd województwa kujawsko-pomorskiego, Instytut Pamięci Narodowej, samorząd miejski Torunia, Ministerstwo Oborny Narodowej i firma Budtech, przyłączyli się także liczni mieszkańcy Torunia i regionu oraz rodacy z zagranicy. W trakcie publicznej zbiórki pieniędzy zgromadziliśmy ponad 20 tysięcy złotych. Kopię rzeźby ze zwieńczenia pomnika wykonał toruński artysta Maciej Jagodziński-Jegenmeer, a rekonstrukcję cokołu z granitu firma kamieniarska Ryszrada Zmożniaka Eurogranit z Gniewkowa.
W skład Komitetu Honorowego Odbudowy Pomnika zgodzili się wejść wicepremier i minister kultury profesor Piotr Gliński, minister obrony narodowej Mariusz Błaszczak, wojewoda kujawsko-pomorski Mikołaj Bogdanowicz, marszałek Piotr Całbecki, prezydent Torunia Michał Zaleski, prezes Instytutu Pamięci Narodowej Jarosław Szarek, szef Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych Jan Józef Kasprzak, prezes Aeroklubu Polskiego Jerzy Makula, dyrektor Oddziału Gdańskiego IPN profesor Mirosław Golon oraz biskup ordynariusz diecezji toruńskiej Wiesław Śmigiel.
6 sierpnia 2020 r.