Tajemnice Gwiazdy Betlejemskiej
Rozmowa z Markiem Nikodemem, prezesem Pałucko-Pomorskiego Stowarzyszenia Astronomiczno-Edukacyjnego w Niedźwiadach* (powiat nakielski).
Czy tradycyjna pierwsza gwiazdka, jaką ujrzymy na niebie, to rzeczywiście gwiazda?
To zależy. Najczęściej jest to jedna z jasnych planet – Wenus, Jowisz lub Mars. Czasem jednak zdarza się tak, że żadna z tych planet nie jest widoczna w wigilijny wieczór. Wówczas „pierwszą gwiazdką” jest rzeczywiście gwiazda. Tą gwiazdą jest Wega, najjaśniejsza gwiazda konstelacji Lutni. Wega znajduje się w odległości 26 lat świetlnych od nas. Co ciekawe, za 12 tysięcy lat na skutek precesji osi ziemskiej Wega stanie się Gwiazdą Biegunową, czyli gwiazdą położoną najbliżej bieguna niebieskiego.
Skąd się wzięła pierwsza gwiazdka w naszej tradycji?
Obserwowanie pierwszej gwiazdy na niebie przed kolacją wigilijną stało się pięknym i symbolicznym dziedzictwem Bożego Narodzenia. Przypomina o nadchodzącej uroczystości i celebracji narodzenia Jezusa. Historia Gwiazdy Betlejemskiej jest opisana w Nowym Testamencie, w ewangelii św. Mateusza. To opowieść o trzech Mędrcach ze Wschodu, którzy ujrzeli nieziemskie ciało niebieskie, które zaprowadziło ich do miejsca narodzenia Mesjasza. Historia ta przerodziła się w wigilijny symbol, gdzie pierwsza gwiazda na niebie jest interpretowana jako nawiązanie do tej biblijnej Gwiazdy Betlejemskiej.
Kometa NEOWISE widoczna w lipcu 2020 roku fot. Marek Nikodem
Jakie zjawisko astronomiczne obserwowali Trzej Królowie? Widzieli kometę?
Zakładając, że w biblijnej opowieści o Gwieździe Betlejemskiej jest chociaż odrobina prawdy, naukowcy na podstawie różnych historycznych wydarzeń spróbowali domniemać, czym mogła być Gwiazda Betlejemska. Najbardziej popularnym kandydatem jest kometa przedstawiana na licznych malowidłach i freskach jako jasny obiekt z długim warkoczem. Warto jednak wspomnieć o kulturowym odbiorze tego obiektu astronomicznego: w owych czasach kometa była kojarzona z nieszczęściem, trudno więc utożsamić jej pojawienie się z narodzinami Chrystusa.
Drugim astronomicznym kandydatem na Gwiazdę Betlejemską jest wybuch supernowej. To gwiazda, która kończy żywot spektakularnym wybuchem, tak jasnym że przez wiele dni może być widoczna w ciągu dnia. Wydaje się jednak, że takie zjawisko nie pozostałoby niezauważone przez kronikarzy.
Najbardziej prawdopodobnym kandydatem jest bliska koniunkcja jasnych planet Wenus z Jowiszem lub Jowisza z Saturnem. Ustalono, że Jezus urodził się prawdopodobnie pomiędzy 8 rokiem p.n.e. a 2 rokiem p.n.e. W roku siódmym p.n.e. – na tle gwiazdozbioru Ryb doszło trzykrotnie do bliskiej koniunkcji Jowisza i Saturna: 29 maja, 30 września i 5 grudnia. Minimalne odległości między nimi były za każdym razem bardzo małe. Natomiast 17 czerwca 2 r. p.n.e nastąpiło złączenie Wenus i Jowisza, tak bliskie że ich blask zlewał się w jeden obiekt, ponadto do koniunkcji doszło w pobliżu Regulusa, najjaśniejszej gwiazdy w konstelacji Lwa.
Koniunkcja Jowisza z Saturnem, 25 grudnia 2020 roku fot. Marek Nikodem
Współcześni obserwatorzy dysponują całą gamą teleskopów do obserwacji nieba. Taki sprzęt zgromadzony jest też w obserwatorium w Niedźwiadach. Jakie obiekty obserwujecie?
W naszym obserwatorium dysponujemy teleskopami, które pozwalają nam obserwować obiekty 30 000 razy słabsze niż najsłabsze obiekty widoczne nieuzbrojonym okiem. Są to oczywiście odległe galaktyki, ale nie tylko. Mamy także teleskopy do obserwacji obiektów Układu Słonecznego, w tym także naszej gwiazdy dziennej.
Jakie ciekawe zjawiska astronomiczne pojawią się w 2024 roku?
Spośród zjawisk astronomicznych, które wystąpią w 2024 roku. należy zwrócić uwagę przede wszystkim na dwa zaćmienia Słońca, całkowite i obrączkowe. Żadne z tych zaćmień nie będzie widoczne w Polsce, jednak warto zwrócić uwagę na pierwsze w nich, które będzie obserwowane w Meksyku i USA. Widoczne będą również dwa zaćmienia Księżyca, obydwa widoczne w Polsce. Będą to zaćmienia półcieniowe i nie będą zjawiskami efektownymi. Przez lornetki powinny być widoczne przynajmniej trzy komety, z których jedna może być widoczna także gołym okiem. W przyszłym roku spodziewamy się maksimum aktywności słonecznej, możemy zatem liczyć na stosunkowo częste zorze polarne, widoczne także w Polsce. Ponadto dojdzie tradycyjnie do kilku obfitych rojów meteorów i kilku widowiskowych koniunkcji planet z Księżycem.
Koniunkcja Wenus z Jowiszem, 1 marca 2023 roku fot. Marek Nikodem
Jakie wydarzenia planujecie w przyszłym roku w obserwatorium w Niedźwiadach?
Na pewno odbędzie się 28. Ogólnopolski Zlot Miłośników Astronomii OZMA. To najstarsza i najpopularniejsza taka impreza w naszym kraju. Ponadto zaplanowaliśmy dwa pikniki astronomiczne. Mamy także nadzieję, że uda nam się zorganizować drugą edycję festiwalu pod nazwą Muzyczna Odyseja Kosmiczna. Nie zabraknie także licznych obserwacji i wycieczek.
22 grudnia 2023 r.
* Budowa i wyposażenie Centrum Astronomiczno – Kulturalnego w Niedźwiadach kosztowało 2,4 mln zł. Inwestycja została dofinansowana z naszego Regionalnego Programu Operacyjnego 2014–2020 kwotą 1,5 mln zł.