Haft kujawski – nasze dziedzictwo
Rozmowa z Piotrem Nowakowskim, dyrektorem Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku. Instytucja zdobyła tegoroczną nagrodę Musejon za najlepszy projekt muzealny w kategorii „Edukacja i regionalizm”.
„Haft kujawski ginie. Nauczmy, ocalmy!” – skąd pomysł na taki projekt, co obejmował i jaki był jego cel?
Rozbudzenie tożsamości regionalnej poprzez poznanie i naukę zanikających dziedzin rękodzieła ludowego jest wpisane od wielu lat w działalność naszego muzeum. W przypadku tradycyjnego haftu kujawskiego już w 1956 roku Muzeum Kujawskie zorganizowano pierwszy konkurs na tradycyjny haft kujawski, podsumowany wystawą pokonkursową. Przy tej okazji prowadzono kursy, na których udzielano fachowych instrukcji osobom pragnącym kontynuować tradycje hafciarskie. W takiej formule kontynuowano propagowanie haftu kujawskiego do początku lat 80. XX w. Z początkiem XXI w. w naszym regionie nastąpił spadek zainteresowania tą dziedziną rękodzieła ludowego. Na początku 2021 r. na Kujawach działało tylko kilkanaście hafciarek, a w części wschodniej regionu aktywne były tylko dwie. W związku z tym Dorota Kalinowska i Beata Wąsik z włocławskiego muzeum, podjęły się próby popularyzacji, ożywienia, nauczenia podstaw haftu kujawskiego oraz uaktywnienia osób chcących podtrzymać i przekazać tradycje hafciarskie następnym pokoleniom.
Projekt składał się z wydania publikacji autorstwa Doroty Kalinowskiej „Haft kujawski wczoraj i dziś. Katalog wzorów”, zorganizowania cyklu warsztatów haftu kujawskiego oraz realizacji wystawy prac uczestników warsztatów „Wyszywamy po kujawsku”.
Jak wyglądała praca nad publikacją? Skąd czerpali Państwo informacje na temat tradycyjnego haftu?
Publikacja jest dwuczęściowym kompendium wiedzy na temat historii i współczesności regionalnego haftu kujawskiego. Pierwsza część składa się z wiadomości dotyczących historii haftu na kobiecym stroju ludowym, jego adaptacji na współczesnych formach, zasad kompozycji w oparciu o typowe motywy wykonywane odpowiednimi ściegami oraz dziejów rozwoju hafciarstwa po 1945 r. Całość uzupełniają liczne fotografie zabytkowych i współczesnych obiektów zdobionych kujawskim haftem. Drugą część stanowi teka zawierająca 20 tablic, na których zainteresowani nauką haftowania mogą znaleźć rysunki ukazujące: sposoby wykonania poszczególnych ściegów i zastosowania ich w motywach kujawskich, wykańczania brzegów kołnierzyków, kryz, fartuchów, halek, bielizny stołowej.
Podstawowym źródłem informacji na temat haftu kujawskiego były nasze bogate zbiory zabytkowych i współczesnych jego zastosowań na elementach stroju oraz na serwetkach, bieżnikach, obrusach itp. Bardzo istotna była nasza duża wiedza i wieloletnie badania nad tą dziedziną rękodzieła oraz stały kontakt z twórcami.[…]
W ramach projektu przeprowadzono także cykl warsztatów hafciarskich.
Cykl czterech 16-godzinnych spotkań warsztatowych dla czterech dziesięcioosobowych grup był przeprowadzony w Muzeum Etnograficznym we Włocławku, w Kujawsko-Dobrzyńskim Parku Etnograficznym w Kłóbce, Muzeum Stanisława Noakowskiego w Nieszawie oraz Gminnym Ośrodku Kultury w Osięcinach. Prowadziły je doświadczone hafciarki należące do Stowarzyszenia Twórców Ludowych. W Nieszawie i Osięcinach była to Henryka Derezińska ― wybitna kujawska hafciarka, bardzo aktywna animatorka nie tylko na polu propagowania haftu kujawskiego, ale także zwyczajów i obrzędów na terenie Kujaw Zachodnich, uczestniczka wielu wystaw i konkursów sztuki ludowej, współpracująca z Muzeum Etnograficznym w Toruniu i Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu. Natomiast w Kłóbce i Włocławku warsztaty prowadziła Krystyna Zagrabska ― znakomita hafciarka, popularyzatorka haftu kujawskiego i zdobnictwa wnętrz na terenie Kujaw Wschodnich, uczestniczka i laureatka licznych wystaw i konkursów sztuki ludowej, współpracująca z Muzeami Etnograficznymi we Włocławku i Toruniu.
W warsztatach uczestniczyło czterdzieści osób pochodzących z Włocławka, dwudziestu miasteczek i wsi z regionu oraz Bydgoszczy, Warszawy i Koszalina. Większość z nich nie miała do czynienia wcześniej w praktyce z haftem kujawskim. Warsztaty dały im możliwość poznania historii oraz praktycznej wiedzy na temat materiałów, charakterystycznych ściegów, motywów oraz zasad kompozycji.
Zainteresowanie warsztatami i wydawnictwem przerosło nasze oczekiwania. W związku z tym zdecydowaliśmy się na dodruk publikacji, na którą wciąż napływają zamówienia z całej Polski. Panie z Koła Gospodyń Wiejskich ze Zgłowiączki zaczęły uczyć swoje koleżanki haftu kujawskiego z pomocą Henryki Derezińskiej. W Muzeum Etnograficznym we Włocławku do czerwca 2022 roku prowadzone były warsztaty haftu kujawskiego dla zaawansowanych, będące kontynuacją projektu […]
Zarówno autorki projektu – pani Beata Wąsik, kierownik Działu Edukacji i Promocji, pani Dorota Kalinowska, kustosz Działu Etnograficznego oraz uczestniczki warsztatów czują niedosyt i w przyszłości chciałyby pogłębiać swoje umiejętności na kolejnych warsztatach. Rezultaty przedsięwzięcia napawają optymizmem i pozwalają patrzeć w przyszłość pozytywnie, gdyż założenia projektu, aby upowszechnić i ożywić kujawskie hafciarstwo zostały zrealizowane i zgodnie z jego hasłem umiejętność wyszywania ocaleje.
Kujawy to jeden z najciekawszych regionów pod względem kultury ludowej. Co wchodzi w skład kujawskiego folkloru?
Najbardziej znane i rozpoznawalne elementy folkloru kujawskiego to oczywiście muzyka i taniec oraz tradycyjny strój ludowy. Kujawy to również region charakterystycznego rękodzieła – hafciarstwa, koronkarstwa, plecionkarstwa, garncarstwa, kowalstwa i ludowego rzeźbiarstwa. Do niedawna oryginalnym kujawskim zwyczajem było sypanie wzorów piaskiem. Na obraz folkloru kujawskiego składają się szczególne tradycje i obrzędy, takie jak: „przywołówki” dyngusowe, „frycowe”, czyli wyzwoliny młodego kosiarza, „okrężne” – zwyczaj dożynkowy inaczej zwany wieńcowym, chodzenie z kozą lub podkoziołek oraz wiele, wiele innych.
Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej przypomina i popularyzuje wszystkie wymienione elementy folkloru przez organizację wystaw, tematycznych festynów folklorystycznych w Kłóbce oraz corocznych korowodów podkoziołkowych grup zapustnych ulicami Włocławka. W pierwszej edycji konkursu Musejon – Kujawsko-Pomorskie Wydarzenie roku 2020 nasze muzeum zostało wyróżnione za projekt „XXX Korowód grup zapustnych ulicami Włocławka”
28 października 2022 r.