Pomniki Kopernika – najciekawsze obiekty pamięci.
Kopernik „odnaleziony”
Najsłynniejszy pomnik Kopernika stoi w jego rodzinnym mieście, na toruńskim Rynku Staromiejskim. Został odsłonięty w 1853 roku. Nie jest jednak najstarszym rzeźbiarskim wizerunkiem Astronoma. Prawie sto lat wcześniej powstało marmurowe popiersie, które okazało się jednak tak nieudane, że na kilkadziesiąt lat zniknęło gdzieś w magazynowych czeluściach.
Owo nieszczęsne popiersie ufundował w 1766 roku wojewoda nowogrodzki, książę Józef Aleksander Jabłonowski, a wykonał je krakowski rzeźbiarz, Wojciech Rojowski. Fundator chciał, by stanęło ono w północnej stronie Rynku Staromiejskiego, u wlotu ul. Chełmińskiej. Rajcom miejskim jednak rzeźba tak bardzo się nie podobała, że ten najstarszy na świecie pomnik Kopernika na wiele lat trafił do magazynu. Dopiero w 1809 roku, za sprawą Stanisława Staszica, został umieszczony w obecnej Katedrze świętych Janów, gdzie stoi do dziś – obok chrzcielnicy, w której ochrzczono małego Mikołaja.
Kopernik „warszawski”
Staszic nie tylko wydobył na światło dzienne pierwszy kamienny wizerunek Astronoma, ale był inicjatorem zbiórki pieniędzy na inny okazały pomnik Kopernika. Działo się to późną wiosną 1809 roku, gdy przez trzy tygodnie Toruń był nieformalną stolicą Księstwa Warszawskiego. Schroniły się tu bowiem przed Austriakami, którzy zajęli Warszawę, władze Księstwa. Te nie tylko podjęły stosowną uchwałę, ale nawet wmurowały kamień węgielny pod monument i rozpoczęły zbiórkę pieniędzy na jego powstanie. I pomnik za te pieniądze stanął, ale dopiero w 1830 roku i nie w Toruniu, a …. w Warszawie. Po 1815 roku Toruń został bowiem znów zagarnięty przez Prusaków, zaś warszawiacy stali się obywatelami Rosji.
Kopernik „toruński”
Ponowną inicjatywę, doprowadzoną do końca, wysunęło po latach toruńskie towarzystwo Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst, zawiązane w 1839 r. pod nazwą Denkmalverein (Towarzystwo Pomnikowe). Rzeźba, według projektu Friedricha Christiana Tiecka, dyrektora Oddziału Rzeźby Galerii Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie, została odsłonięta w 1853 roku. Brązowa statua Astronoma mierząca 2,6 metra wysokości stoi na granitowym cokole, na którym widnieje złotymi literami wyryty łaciński napis – Nicolaus Copernicus Thorunensis. Terrae motor, Solis Caelique stator (Mikołaj Kopernik Toruńczyk. Ruszył Ziemię, zatrzymał Słońce i Niebo). Kopernik został przedstawiony w antycznej todze profesorskiej, w lewej ręce trzyma przyrząd astronomiczny, astrolabium, a twarz jego zdobią, prawie niewidoczne z dołu, filuterne wąsy.
Kopernik „uniwersytecki”
Największym pomnikiem wielkiego Astronoma, jest uczelnia jego imienia. Uniwersytet Mikołaja Kopernika to wiodąca placówka badawcza w Polsce, a wśród prowadzonych tu badań i wykładanych przedmiotów, niepoślednią rolę odgrywa astronomia.
W skład tego ostatniego „pomnika” wchodzi kilka artystycznych instalacji powstałych w 1973 roku, z okazji 500. urodzin Mikołaja Kopernika. Najciekawsza artystycznie jest wielka kamienna księga De revolutionibus …, która znajduje się pomiędzy rektoratem a aulą UMK. Z kolei fasadę auli od 50 lat zdobią pokryte emalią, metalowe, kolorowe półkule (symbole planet, gwiazd i satelitów) wraz z wykonanym tą sama techniką portretem Kopernika i zegarem słonecznym. Jest to dar, mieszkającego w Anglii, artysty polskiego pochodzenia, Stefana Knappa.
„Miejskie” Koperniki
Kolejną pamiątką po obchodach 500. rocznicy urodzin Kopernika jest rzeźba Helios stojąca na placu Rapackiego. Metalowy, rzeźbiarski model Układu Słonecznego umieszczony na kamiennym postumencie wraz z napisem: Sol omnia regit (Słońce włada wszystkim), został wykonany według projektu J. Kopczyńskiego. Inną trwałą pozostałością obchodów sprzed pół wieku, jest zegar słoneczny (kula) w okolicy Doliny Marzeń.
Warto też zajrzeć na pierwsze piętro Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu (plac Teatralny 2). Tam, obok sali obrad Sejmiku, podziwiać można piękne sgraffito, które także powstało w 1973 roku.
Z kolei podstawa fontanny Cosmopolis, umieszczonej na skwerze im. Lucjana Broniewicza, odtwarza rysunek Układu Słonecznego w taki sposób, jak go narysował Mikołaj Kopernik. Jest jeszcze tablica na fasadzie I LO im. Kopernika (Zaułek Prosowy) z wyobrażeniem twarzy Astronoma.
Koperniki „regionalne”
Postać Mikołaja Kopernika i jego dokonania postanowiły upamiętnić także inne miasta naszego regionu. W Bydgoszczy, na skwerze Kopernika, blisko gmachu Filharmonii Pomorskiej stoi od 50 lat szczególny obelisk. Kopernik w formie metalowych wstążek w małym stopniu przypomina Astronoma. Ekspresyjne dzieło (waży 864 kg, mierzy prawie pięć metrów i jest owocem pierwszego bydgoskiego pleneru rzeźbiarskiego) wykonała poznańska artystka, Maria Chudoba-Wiśniewska.
Grudziądz może się pochwalić trzema kopernikańskimi pamiątkami. Jedną z nich jest tablica upamiętniająca wygłoszony przez Kopernika w tym mieście „traktat o monecie”. Została odsłonięta w 1959 roku (znajduje się ona na ścianie, stojącej przy Rynku, kamienicy opatrzonej numerami 3/5). Trzynaście lat później, 14 października 1972 roku, przed kościołem jezuitów (ul. Starorynkowa) odsłonięte zostało popiersie Kopernika. Zaś 11 listopada 2015 roku na Rynku stanęła „ławeczka Kopernika”, dzieło toruńskiego Studium Rzeźby Jagenmeer.
Włocławek ma też „swojego” Kopernika – to rzeźba stojącej na postumencie, samej głowy Mikołaja. Dzieło Wita Płażewskiego znajduje się, jak można się domyślać, przy placu Kopernika. Natomiast w budynku II LO, noszącego imię Astronoma znajduje się pamiątkowa tablica odsłonięta w 1999 roku z okazji 50. rocznicy powstania szkoły.
Ponieważ Kopernik mógł bywać w Chełmnie (jego siostra była ksienią tutejszego klasztoru benedyktynek), w 1973 roku w chełmińskim Ratuszu, w którym dziś mieści się Muzeum Ziemi Chełmińskiej, znajduje się obraz Mikołaj Kopernika, dzieło malarza bydgoskiego Krzysztofa Candera.
Brodnicki pomnik jest natomiast wyjątkowy. I wcale nie dlatego, że największy. Ma aż 25 metrów wysokości i pół metra w pasie. To dąb „Kopernik”, pomnik przyrody rosnący w centrum miasta.
Rok 2023, ogłoszony przez Sejmik Województwa Kujawsko-Pomorskiego Rokiem Mikołaja Kopernika, to doskonała okazja do dalszych poszukiwań w naszym regionie śladów pamięci po wielkim Astronomie.